Pomnik przyrody – czym jest i jak go powołać?

Co to jest pomnik przyrody?

W polskim prawie ochrony przyrody pomnik przyrody jest jedną z kilku form ochrony przyrody. Według ustawy o ochronie przyrody:

„Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie” (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody art. 40 ust. 1). 

Aby doprecyzować tę szeroką definicję ustawodawca dodaje: 

„Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej – ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe” (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody art. 40 ust. 3).

Pierwsza część definicji jest rozszerzająca i można by tu zakwalifikować wiele rozmaitych obiektów, opierając się wyłącznie na ocenie subiektywnej. W drugiej części szczegółowo wyrażonej w rozporządzeniu ministra zostaje dość precyzyjnie określone jakimi kryteriami należy się kierować przy wyborze obiektów do objęcia ich ochroną w formie pomników przyrody.

Tak sformułowane kryteria dotyczące drzew nadal pozostawiają pewną dowolność i warto z tej furtki korzystać. Kryterium jakościowe otwiera drogę do podejmowania prób ochrony drzew, ich szpalerów czy alei wyjątkowych z uwagi na wartości kulturowe, estetyczne, historyczne, ale też przyrodnicze, jako siedliska rzadko występujących gatunków grzybów, roślin czy zwierząt, a nie spełniających kryterium ilościowego, czyli rozmiaru. Często wartościowe, unikalne drzewa nie spełniają wymogu obwodu, ale są wyjątkowe z uwagi na pokrój, wydarzenia ważne z punktu widzenia społeczności lokalnej, jako ostoja ptaków, chrząszczy, porostów, nietoperzy, grzybów. W takich wypadkach należy wykonać opis i/lub inwentaryzację przyrodniczą drzewa lub ich skupienia. Zostało to sformułowane w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody w następujący sposób:

„Kryterium uznawania tworów przyrody nieożywionej za pomniki przyrody może być także wyróżnianie się w skali kraju, województwa lub gminy wśród innych tworów przyrody nieożywionej tego samego typu, ze względu na wielkość, inne cechy morfologiczne lub strukturalne, występowanie w skupiskach, reprezentatywność, unikatowość, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne, krajobrazowe lub estetyczne”.

Jak powołać pomnik przyrody?

Pomnik przyrody powołuje wyłącznie w formie uchwały rada gminy. Uchwała określa nazwę pomnika, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony. Jeśli zachodzi taka potrzeba, uchwała precyzuje zalecenia dotyczące czynnej ochrony pomnika i ewentualne zakazy. Uchwała wymaga uzgodnienia z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Proponowane zakazy należy wybrać spośród wymienionych w art. 45 ustawy o ochronie przyrody. W kompetencji rady gminy leży powoływanie pomników nie tylko na terenach należących do gmin, ale także wszystkich innych np. będących własnością Skarbu Państwa (w tym pod zarządem Lasów Państwowych oraz innych jednostek) czy też osób prywatnych. Rada gminy nie potrzebuje do ustanowienia pomnika przyrody zgody właściciela gruntu. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody pomnikiem przyrody pozostaje drzewo martwe, nawet takie, które w naturalny sposób się rozpadło. Dotyczy to drzew na obszarach niezabudowanych oraz tych miejsc, gdzie naturalna śmierć drzewa nie stanowi zagrożenia dla bezpieczeństwa.

Zanim przygotujemy wniosek o powołanie pomnika przyrody, koniecznie trzeba zapoznać się ze stroną internetową gminy. Mogą się tam znajdować dokumenty, które precyzują sposób składania wniosku o powołanie pomnika przyrody. Można też zadzwonić do gminy i tam starać się uzyskać precyzyjne informacje. Różne gminy mogą mieć różne, wewnętrzne regulacje dotyczące tej procedury. Zanim więc wykonamy duży ale niepotrzebny wysiłek, sprawdźmy czego od nas oczekuje i potrzebuje gmina. Każdy obywatel może zgłosić gminie wniosek o ustanowienie pomnika przyrody. Aby takie działanie mogło dawać nadzieję na powodzenie, należy wykonać kilka czynności:

1. Przygotować pismo, w którym informujemy kto zgłasza sprawę, jaką, po co, z jakich powodów.
2. W przypadku drzew wykonać pomiary. Sfotografować, wykonać możliwie precyzyjny opis obiektu. W przypadku drzew i innych obiektów będących siedliskiem chronionych i/lub zagrożonych gatunków należy wykonać ich inwentaryzację, opis i dokumentację. 
3. Zaznaczyć na mapie szczegółową lokalizację w postaci wyrysu i wypisu z ewidencji gruntów.
4. Wskazać właściciela nieruchomości, na której znajduje się obiekt proponowany do ochrony.
5. Dobrze jest uzyskać opinię właściciela gruntu, a najlepiej jego pisemną zgodę na powołanie pomnika przyrody (choć formalnie nie jest to konieczne, jednak w praktyce zwykle zdecydowanie ułatwia radzie gminy podjęcie decyzji o powołaniu pomnika).
6. Wykonać opis szczegółowo uzasadniający potrzebę ochrony pomnikowej tego właśnie obiektu (wartość przyrodnicza, krajobrazowa, historyczna, kulturowa, geologiczna i inne).
7. Można dołączyć publikacje naukowe, popularnonaukowe, o ile istnieją, potwierdzające wartość obiektu. Można też postarać się o pisemne opinie ekspertów lub/i instytucji np. ośrodków akademickich, którzy uzasadnią swoim autorytetem potrzebę powołania pomnika przyrody.
8. Przygotować projekt uchwały rady gminy w sprawie powołania pomnika przyrody.

Przynajmniej teoretycznie rada gminy powinna przyjąć od zgłaszającego tylko pismo z pkt. 1. Resztę działań powinna po otrzymaniu zgłoszenia wykonać sama. W praktyce tak się właściwie nie dzieje. Dlatego to na zgłaszającym spoczywa ciężar dopełnienia wszelkich formalności oraz trud wykonania pracy merytorycznej, która ma stanowić podstawę dobrego uzasadnienia potrzeby powołania pomnika przyrody w tym a nie innym miejscu, z takich a nie innych powodów. Dobrze też uzasadnić dlaczego to właśnie ta forma ochrony przyrody jest najlepsza dla danego obiektu.

Drugim, kluczowym elementem podjętego zadania jest pewien rodzaj konsultacji społecznych. Chodzi tu o nawiązanie kontaktu z właścicielem gruntu, na którym znajduje się interesujący nas obiekt. Warto z nim się spotkać, porozmawiać, zapytać czy zna wartość obiektu, który znajduje się na jego ziemi, przedstawić swój pomysł, zachęcić do wsparcia go. Skutkiem takiej ‘znajomości” ma być bowiem pisemna zgoda czy też pozytywna opinia odnosząca się do naszego pomysłu. Warto też pamiętać, że powołanie pomnika przyrody może się wiązać z pewnymi, czasem istotnymi, ograniczeniami i utrudnieniami dotyczącymi dysponowania własnością przez osobę czy instytucję, na gruncie której znajduje się planowany do ochrony prawnej obiekt. Właściciel terenu powinien być świadomy tych ewentualnych utrudnień, a naszą rolą jest pokazać mu… zyski jakie mogą płynąć z ustanowienia na jego terenie pomnika przyrody. Trzeba też pamiętać, że formułując propozycję uchwały rady gminy należy w niej zamieścić listę zakazów dotyczących „naszego” pomnika. Wprowadzane zakazy należy wybrać spośród wymienionych w art. 45 ustawy o ochronie przyrody, nie modyfikując ich brzmienia. Jeśli to możliwe, można też podjąć próbę zorganizowania spotkania z radnymi, pracownikami RDOŚ, właścicielem terenu. Można przeprowadzić wizję lokalną, wykonać prezentację multimedialną, zaprosić eksperta, który uzasadni potrzebę ochrony danego obiektu. Czasem samo pismo nie jest w stanie zadziałać na wyobraźnię radnych i dobrze jest spotkać się z nimi na miejscu, gdzie wszystko łatwo można pokazać, opowiedzieć i uzasadnić.

W odniesieniu do niektórych obiektów bierna, zachowawcza ochrona może być niewystarczająca. Dlatego należy uzyskać wiedzę czy w odniesieniu do naszego obiektu nie zachodzi konieczność podejmowania zabiegów czynnej ochrony. W przypadku jaskiń będących zimowiskami nietoperzy może to być np. montaż krat zabezpieczających. Niektóre stare wierzby wymagają ogławiania. Jako formy ochrony czynnej nie należy jednak rozumieć praktyk “chirurgii” lub “leczenia” drzew, polegających na ograniczaniu saproksylicznych owadów i grzybów, dla których stare drzewa (także te objęte ochroną pomnikową!) są naturalnym miejscem występowania i ogromnie cennym elementem środowiska. Propozycje zabiegów czynnej ochrony muszą być bardzo dobrze przemyślane i poprzedzone długimi obserwacjami, czasem wieloletnimi, oraz uzupełnione o opinie ekspertów. Propozycje zabiegów czynnej ochrony powinniśmy wpisać do naszego wniosku oraz projektu uchwały rady gminy. Ważne jest też to, żeby zabiegi czynnej ochrony były precyzyjnie uzasadnione, opisane oraz aby był wskazany kosztorys ich wykonania oraz podmiot odpowiedzialny za ich przeprowadzenie. Dobrze też, jeśli zabiegi takie zostaną przyjęte przez radę gminy, za każdym razem przed podjęciem działań czynnej ochrony wystąpić o zgodę na ich wykonanie do regionalnej dyrekcji ochrony środowiska.

Pomniki przyrody to jedna z chętniej odwiedzanych form ochrony przyrody. Zwykle są bardzo efektowne, charakterystyczne, dostarczają wiele wrażeń, ich dostępność jest zazwyczaj wysoka a sposób zwiedzania prosty. Takie obiekty należą do najwartościowszych z turystycznego punktu widzenia. Przy tym  koszt ich utrzymania jest zazwyczaj niski. A zyski z ruchu turystycznego mogą być wysokie. Duże nasycenie terenu gminy pomnikami przyrody znacząco podnosi jej atrakcyjność turystyczną. Warto też „nasz” pomnik przedstawić jako jeden z ważnych elementów lokalnej sieci atrakcji przyrodniczych. Takie powiązanie go z większym systemem pozwala zobaczyć jego atrakcyjność w szerszej skali i pozwala na zwiększenie atrakcyjności już istniejącej sieci podobnych obiektów.

Co dalej?

Zakładając, że „nasza” gmina ustanowiła pomnik przyrody, powinna (art. 113 i 114 ustawy o ochronie przyrody) w ciągu 30 dni od wejścia w życie uchwały, przesłać Generalnemu Dyrektorowi Ochrony Środowiska oraz regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska kopię uchwały. Informacja o nowym pomniku przyrody powinna zostać wpisana do Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody. Sprawujący nadzór nad pomnikiem przyrody powinien na podstawie z art. 115 ustawy o ochronie przyrody, umieścić tablice informującą o nazwie formy ochrony i zakazach obowiązujących w stosunku do niej. Można też ustawić tablicę edukacyjną szerzej informującą o specyfice pomnika. Od teraz nasze drzewo, jaskinia, skała, źródło jest prawem chronione. Czyli obowiązują w odniesieniu do niego określone zakazy. Ich naruszenie jest wykroczeniem. Dobrze też wiedzieć, że za zachowanie pomników przyrody w dobrym stanie na gruntach rolnych odpowiadają też rolnicy. Naruszanie przez rolników obowiązujących zakazów nawet na gruntach rolnych wiąże się z nakładaniem na nich kar finansowych.

Pomnik przyrody może utracić swój status z kilku powodów. Rada gminy może wyłącznie po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska, znieść pomnik przyrody w przypadku utraty jego wartości, albo w przypadku gdy koliduje on z realizacją inwestycji celu publicznego lub gdy jego zniesienie jest niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego. Rada gminy nie ma kompetencji do likwidacji pomnika w innych przypadkach

-----

Wpis opublikowany w ramach projektu „Dzikie jest dobre” realizowanego wspólnie przez Fundację Dzieci w Naturę i Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków z dotacji Programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy, finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.