Strefy biocenotyczne w zieleni miejskiej

Ich zakładanie jest popularnym trendem w miastach zachodnioeuropejskich. W polskich miastach nazywa się je też „strefami przyrodniczymi”, „ekostrefami”, „zwierzostrefami”, zielonymi enklawami. Czym są zatem strefy biocenotyczne i jak je tworzyć? Czy to rozwiązanie i narzędzie pozwoli, aby w parkach było więcej miejsca dla dzikiego życia? Powstał standard, który może w tym pomóc (linki do niego znajduje się na dole).

Strefy biocenotyczne to niewielkie powierzchnie, całe części parków czy innych terenów zieleni wydzielone w celu ochrony różnorodności biologicznej i dzikiego życia, w których obowiązują inne sposoby zarządzania. Mogą być one udostępniane na cele edukacji ekologicznej pod warunkiem przystosowania ich do pełnienia funkcji edukacyjnych. 

Szansa na bardziej bioróżnorodne parki

Parki miejskie, oprócz zaspokajania prozaicznych potrzeb związanych z estetyką, rekreacją i odpoczynkiem mieszkańców, coraz częściej przystosowuje się do pełnienia funkcji ekologicznych i edukacyjnych. Jak zakładać strefy biocenotyczne? Najczęściej powstawanie stref będzie odbywało się przez zaniechanie albo zaprzestanie intensywnego utrzymywania części danego terenu zieleni. Można ograniczyć koszenie trawników, zróżnicować jego terminy czy kosić wyżej. W przypadku zaniechania często doprowadza się do samoistnego tworzenia się stref biocenotycznych. Jest to też argumentem za powstaniem takich stref już na etapie projektu zieleni i urządzania powierzchni biologicznie czynnych lub w istniejącej zieleni utrzymywanej dotychczas w estetyce Wersalu. Bardzo ważne jest też zakładanie stref w takich miejscach, gdzie one już istnieją z naturalnego rozwoju i nie trzeba ich tworzyć. Ochrona takich miejsc jako strefy biocenotycznej może zapobiec ich zniszczeniu podczas tworzenia w ich miejscu nowego parku miejskiego czy “rewitalizacji” zieleni nieurządzonej.

Parki miejskie coraz częściej przystosowuje się do pełnienia funkcji ekologicznych i edukacyjnych 

Predysponowanymi miejscami do tworzenia stref biocenotycznych są przestrzenie na styku istniejących ekosystemów (ekotony), np. intensywnie zadrzewionych części parków i łąk, zbiorników wodnych i gęstych zadrzewień. Strefy biocenotyczne to także uzasadnione rozwiązanie do wykorzystania w obrębie każdej zieleni urządzonej (parki, skwery, inne tereny zieleni intensywnie utrzymywane itd.) w celu zwiększenia ich funkcji środowiskowej i edukacyjnej.

Strefa biocenotyczna na terenach zieleni może mieć różną wielkość, od kilkudziesięciu metrów kwadratowych (mikrostrefy) do nawet kilku hektarów. Im większa powierzchnia strefy biocenotycznej, tym potencjalnie większa liczba gatunków, które mogą znaleźć tam swoje siedlisko, miejsce rozrodu lub zdobywania pożywienia.

Najlepiej, gdy cały teren zieleni jest zarządzany jako pewnego rodzaju strefa biocenotyczna, z uwzględnieniem wymagań występujących tam lub potencjalnych organizmów

Granice strefy biocenotycznej mogą być mocno oddzielone od sąsiadującego, intensywniej utrzymywanego terenu, np. za pomocą gałęzi i kłód pochodzących z wycinek. Można też zastosować strefę pośrednią, np. trawnik rzadko koszony, gdzie usuwa się samosiewy. Można tworzyć interesujące, kaligraficzne linie wydzielające „koszone” od „niekoszonego”, kreując oryginalną kompozycję parkową. 

Co jest kluczowe w strefach?

Charakterystyczna jest w nich mozaikowa struktura, a także duże nasycenie elementami biocenotycznymi (np. martwym drewnem). Szczególną rolę odgrywa:

• kształtowanie ekotonów przez zróżnicowanie częstotliwości i terminów koszenia, 
• ochrona samosiewów, 
• dosadzenie rodzimych gatunków krzewów, np. nektarodajnych czy owocujących, 
• tworzenie wielopiętrowych struktur roślinnych;

Dobrą praktyką jest także opracowanie listy gatunków drzew i krzewów rodzimych, które nie są odmianami ozdobnymi, ale gatunkami spotykanymi w naturze, o dużym znaczeniu biocenotycznym. Można je dosadzać w strefach, jeśli jest taka konieczność.

W strefach biocenotycznych, w parkach miejskich warto dosadzać leśne runo z gatunków pozyskanych legalnie z lasów podmiejskich czy terenów przeznaczonych pod zabudowę (na których istniejąca roślinność jest skazana na zniszczenie).

Nowe standardy dla zieleni miejskiej

Szczegółowe cele i oczekiwane efekty stref biocenotycznych, zasady zakładania i wytyczne do zarządzania zostały wypracowane w partycypacyjnym procesie ekspertów i ekspertek, osób profesjonalnie zarządzających terenami zieleni w mieście. 

Jest to cenna publikacja przydatna dla zarządów zieleni, jednostek miejskich opiekujących się zielenią miejską, wspólnot mieszkaniowych, organizacji pozarządowych, aktywistów i aktywistek, mieszkańców – także osób zgłaszającym „zielone projekty” do budżetów obywatelskich albo protestującym przeciwko planowanym „rewitalizacjom” terenów zieleni. 

Standardy to także cenne wytyczne dla wykonawców terenów zieleni, zarządców i służb czy firm odpowiedzialnych za utrzymanie zieleni miejskiej, a także dla inspektorów i inspektorek odpowiedzialnych za nadzór i prawidłowy odbiór tych prac.

Warto wspomnieć, że idea stref biocenotycznych w miastach bliska jest koncepcji ogrodów biocenotycznych twórczo rozwijanej przez Fundację Kwietna: https://kwietna.org/ogrody-biocenotyczne/ 

----

„Standardy utrzymania terenów zieleni w miastach” opracowane zostały w oparciu o partycypacyjny proces wypracowania wytycznych – przez Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie oraz Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu i przez Fundację Sendzimira. Pełna treść standardu dotyczącego stref bioróżnorodności: https://standard.zzm.krakow.pl/SUTZ-6-Bioroznorodnosc.pdf#page=37 (dostęp: 20.02.2023). Powstała też wersja uproszczona Standardów pt. „Jak utrzymujemy miejską zieleń”: https://standard.zzm.krakow.pl/SUTZ-wersja_uproszczona.pdf (dostęp: 20.02.2023).

-----

Wpis opublikowany w ramach projektu „Dzikie jest dobre” realizowanego wspólnie przez Fundację Dzieci w Naturę i Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków z dotacji Programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.